سرمایه اجتماعی، آنچه امروز به آن نیازمندیم

امروزه موضوع توسعه در بیشتر محافل علمی و رسانه ­ای، مورد بحث قرار می­ گیرد و دغدغه همه­ مدیران ارشد و سیاستمداران بهبود شاخص ­های توسعه است، که نشان از اهمیت آن دارد. در عرصه­ بین­ الملل نیز این موضوع اهمیت ویژه­ ای دارد طوری­ که کشورهای دنیا بر اساس این موضوع به دو گروه عمده تقسیم ­بندی شده ­اند؛ کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه.

عوامل متعددی برای نیل به توسعه مورد بحث و بررسی قرار گرفته­ اند که یکی از مهم­ترین این عوامل سرمایه است. سرمایه انواع مختلفی دارد، از جمله سرمایه طبیعی، فیزیکی، مالی، انسانی. سرمایه اجتماعی مفهومی است که اخیرا در ادبیات توسعه وارد شده و طرفداران زیادی پیدا کرده ­است.

 

در ادبیات توسعه از عامل سرمایه به عنوان مهم­ترین محرک و پیشران توسعه یاد می ­شود. هیچ کشوری به رشد و توسعه اقتصادی دست نیافته مگر این­که از قبل بخشی از تولید ملی خود را پس­ انداز و سرمایه­ گذاری کرده باشد. البته در اقتصادهای گذشته سرمایه های ملموس (سرمایه های طبیعی، فیزیکی و مالی) جلوه­ بیشتری داشتند و به سرمایه های غیر ملموس (سرمایه انسانی، اجتماعی، فکری یا معنوی و سرمایه فرهنگی) توجه چندانی نمی شد؛ زیرا در گذشته توسعه در حد رشد اقتصادی محدود می ­شد و شاخصی جز رشد GNP نداشت. اما با گذشت زمان این حقیقت آشکار شد که صرفا پرداختن به معیشت و آسایش انسان ها، احساس خوشی و سعادت را در آن ها تضمین نمی­ کند. اما وقتی مفهوم توسعه بهبود می یابد و انسان هم موضوع توسعه قرار می­ گیرد و هم غایت آن، عناصر بسیار مهم ­تر دیگری نیز باید به این آسایش افزوده شود تا علاوه بر جسم، ابعاد دیگر انسان نیز، همزمان و موزون رشد یابد.

انسان اجتماعی نیاز دارد تا در کنش با دیگران نیز احساس سعادت داشته باشد و به این ترتیب مفهوم سرمایه اجتماعی به ادبیات توسعه افزوده می شود.

 

نخستین توجهات به این مقوله­ مهم در مباحث هانیفان (۱۹۱۶) مطرح شد. وی از مفهوم سرمایه­ اجتماعی در قالب­ هایی چون دوستی، مهربانی و معاشرت اجتماعی برای بررسی نقش مشارکت در جوامع آموزشی به منظور بهبود عملکرد مدارس استفاده نمود. اما گسترش انفجاری این مفهوم از اوایل دهه­ نود قرن بیستم، با آثار پوتنام آغاز و به سرعت در حوزه­ های مختلف جامعه­ شناسی، اقتصاد، علوم سیاسی و سایر علوم اجتماعی کانون توجه محققان و اندیشمندان واقع شد.

اگرچه مفهوم سرمایه­ اجتماعی در ادبیات توسعه، در دوران طفولیت خود به سر می ­برد اما تعاریف متعددی از آن ارائه شده است که نشان از پیچیدگی این نوع سرمایه دارد. سرمایه­ اجتماعی یک مفهوم جمعی است، برخلاف سرمایه انسانی که مفهومی فردی است و در مقیاس فردی اندازه ­گیری می شود.

تعریف پوتنام :­ شبکه ها، هنجارها و اعتماد تواناساز مشارکت کنندگانی که هدف های مشترکی را در فعالیت های موثرتر با یکدیگر پیگیری می­ کنند.

تعریف فوکویاما:  مجموعه هنجارهای موجود در سیستم های اجتماعی که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه شده و باعث پایین آمدن سطح هزینه های تبادلات و ارتباطات می­ گردد.

چهار ویژگی کلیدی برای سرمایه­ اجتماعی:

• مصرف کمتر، استهلاک بیشتر: این ویژگی بیانگر این است که سرمایه­ اجتماعی بر خلاف سرمایه­ فیزیکی و مشابه با سرمایه انسانی، به تبع استفاده، نه تنها دچار کاستی نمی­ شود بلکه افزایش می­ یابد و اگر مورد استفاده قرار نگیرد، نابود می­ شود. یعنی مصرف بیشتر از سرمایه اجتماعی به انباشت بیشتر و استهلاک کمتر آن می­ انجامد.

• دو نفر، حداقل لازم: یعنی برای تشکیل و به کاراندازی سرمایه­ اجتماعی به بیش از یک نفر نیاز است. سرمایه اجتماعی در شبکه­ ی روابط قرار دارد و دارایی شخصی نیست. این ویژگی تفاوت اساسی بین سرمایه انسانی و سرمایه­ اجتماعی را بیان می­دارد؛ چون سرمایه انسانی، همانطور که قبلا اشاره شد، یک مفهوم فردی است.

• ماهیت حاوی منفعت: این ویژگی مشترک در بین تمام انواع سرمایه است و از آن جا که مفهوم سرمایه اجتماعی، موجودی انباشته شده و حاوی منافع است، می تواند سرمایه تلقی شود.

• نیازمند زمان برای ایجاد و تقویت: سرمایه­ اجتماعی نیز مانند تمام انواع دیگر سرمایه برای ایجاد نیاز به سرمایه گذاری دارد. چندین نسل طول می­ کشد تا سرمایه­ اجتماعی به طور کامل شکل بگیرد درحالی که نابودی آن نیاز به زمان زیادی ندارد. در واقع زمان، هزینه اصلی تشکیل و تقویت سرمایه­ اجتماعی است.

سرمایه اجتماعی را می­ توان به نخ در خیاطی تشبیه کرد که اگرچه چندان مشهود و ملموس نیست اما بدون وجود آن تکه های منفک و مستقل پارچه نمی توانند کنار هم جمع شده و مجموعه ای واحد، مفید و قابل استفاده تشکیل دهند.

فاین (۲۰۰۱) معتقد است سرمایه اجتماعی به منزله چسبی است که انسجام جوامع را تضمین می­ کند و بدون آن هیچ رشد اقتصادی یا بهزیستی انسانی میسر نمی ­شود.

در بحث از فواید و کارکردهای سرمایه­ اجتماعی در سه سطح می­ توان سخن گفت:

– در سطح خرد، سطح روابط میان افراد (خانواده، دوستان، همسایگان)

– سطح میانی، سطح انجمن ها و سازمان های واسطه (باشگاه ها، شرکت ها و احزاب سیاسی)

– سطح کلان، نهادهای اجتماعی (دولت، وزارتخانه ها)

در سطح خرد و میانی سرمایه اجتماعی با تسهیل و کاهش هزینه مناسبات اجتماعی و مبادلات اقتصادی، موجب بهره ­برداری بهتر از مزیت­ های نسبی بین افراد، شرکت ­ها، صنایع و مناطق می­ شود. اگرچه سرمایه اجتماعی همانند سرمایه­ انسانی در تابع تولید شرکت ­ها منظور نمی ­شود اما با کاهش فشار ناشی از کار و فعالیت، کمک به ایجاد جو دوستانه و کم تنش، ایجاد حس تعلق به محیط کار، برقراری روابط بهتر، ایجاد مشارکت و امکان بهره­ گیری بهینه از انرژی جمعی به افزایش روزافزون بهره­ وری نیروی کار می ­انجامد و این خود باعث تسهیل امر خطیر مدیریت،  بهبود فرآیند تولید و افزایش کیفیت محصولات می­ شود.

از دیدگاه ناهاپیت و گوشال سرمایه اجتماعی قابلیت و دارایی بسیار مهمی است که می ­تواند به سازمان­ها در خلق و تسهیل دانش کمک کند و و برای آن­ها یک مزیت سازمانی پایدار محسوب می ­شود. همچنین تحقیقات آدلر و کان نشان می­ دهد سرمایه اجتماعی سازمان می­تواند از سرمایه­ ی فکری حمایت کند.

تحقیقات انجام شده در واحدهای تحقیق و توسعه­ شرکت­ های موفق نشان می­ دهد مدیریت منعطف و مبتنی بر استفاده از هنجارهای حرفه­ ای، برخلاف مدیریت بوروکراتیک، موجب کاهش شدید هزینه ­های تعاملات کاری شده و به فعالیت­های شرکت سرعت می ­بخشد.

افزایش سرمایه­ اجتماعی کارکردهای مفید بسیاری هم در سطح جامعه دارد؛ از جمله کاهش نرخ جنایت، کاهش فشارهای اجتماعی و افزایش سلامت روانی، تولید حس تعلق و خوشبختی.

کارشناسان بر این نکته تاکید می­ کنند علی­رغم این­که دیدگاه ­های سنتی مدیریت، به سرمایه­ های فیزیکی، اقتصادی و انسانی تاکید فراوانی داشته­­ است، اما در دیدگاه­ های اخیر برای سرمایه اجتماعی نقش بسیار ویژه­ ای قائل شده­ اند تا حدی که اعتقاد بر این است که در جامعه بدون سرمایه اجتماعی کافی، سایر سرمایه­ ها تلف شده و از بین می­روند.

اعتماد بالا که نشان از سرمایه اجتماعی بالا است، دارای ارزش اقتصادی است، چرا که با کاهش هزینه های مبادلاتی و هزینه های مربوط به انعقاد و اجرای قراردادها، کارایی اقتصادی را افزایش می دهد.

بنابراین می­ توان چنین نتیجه گرفت که یکی از موانع اصلی بر سر راه پیشرفت و رشد اقتصادی کشورها، مخصوصا کشورهایی که در رده ­های پایین ­تر رشد اقتصادی واقع هستند، پایین بودن سطح سرمایه­ اجتماعی آنان است. گواه این مدعا مطالعه­ تجربی تمپل (۲۰۰۰)  است که نشان می­ دهد که سرمایه­ اجتماعی و یا دست­ کم برخی از اجزای آن، در کشورهای توسعه یافته­ عضو OECD به میزان قابل توجهی بالاتر از مقدار آن در کشورهای درحال توسعه و کمتر توسعه یافته است.

از نظر فوکویاما (۱۹۹۹) مهم­ترین اقداماتی که دولت­ ها برای تقویت سرمایه اجتماعی می­ توانند انجام دهند، چنین است:

• تشویق و تقویت شکل­ گیری نهادهای مدنی

• تقویت و غنی­ سازی آموزش­ های عمومی

• تامین امنیت شهروندان در جهت حضور داوطلبانه در نهادهای اجتماعی

• پرهیز از تصدی­ گری توسط دولت و واگذاری بخش­ های مختلف به نهادهای مردمی، به منظور جلب مشارکت آن­ها و تقویت اعتماد عمومی